Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej

Prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej wiązało się z dużym ryzykiem. A mianowicie, śmierć osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą jednoosobowo powodowała, iż po jej śmierci przedsiębiorstwo to przestawało funkcjonować. Bliscy zmarłego nie mogli kontynuować działalności gospodarczej po zmarłym przedsiębiorcy. Sytuację tę zmieniła ustawa z 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw. W sposób wyraźny i precyzyjny formułuje ona możliwe scenariusze, które pozwalają kontynuować dotychczasową działalność zmarłego przedsiębiorcy. Główną przesłanką wprowadzonej regulacji jest, aby przedsiębiorstwo „w spadku” kontynuowało prowadzenie firmy na podstawie zasad obowiązujących przed śmiercią osoby fizycznej. 

CEL USTAWY

1. zapewnienie przedsiębiorcom będącym osobami fizycznymi warunków do zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci, przy uwzględnieniu, że przedsiębiorstwo należy postrzegać jako dobro prawne, mające nie tylko wartość majątkową i gospodarczą, ale także społeczną;
2. wzmocnienie ochrony praw przede wszystkim pracowników, kontrahentów, konsumentów i innych podmiotów współpracujących z przedsiębiorcą.

Przedmiotem zarządu sukcesyjnego jest przedsiębiorstwo, a nie – rzecz jasna – sam przedsiębiorca.

PRZEDSIĘBIORSTWO W SPADKU

Ustawa definiuje wprost, że właścicielami przedsiębiorstwa „w spadku” są spadkobiercy zmarłego przedsiębiorcy. Jednak główną intencją ustawodawcy było i jest, aby w sytuacji, gdy spadkobiercy nie posiadają wiedzy, umiejętności w zakresie prowadzenia przedsiębiorstwa można było wprowadzić możliwość ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Przedsiębiorstwo spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, które stanowi mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci. Przedsiębiorstwo będzie też obejmowało składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej, nabyte przez zarządcę sukcesyjnego.

Ustawa wymienia cztery, podstawowe kategorie podmiotów:

1. przedsiębiorców, których przedsiębiorstw dotyczy Ustawa tj.:
   1. osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą,
   2. wspólników spółek cywilnych;
2. właścicieli przedsiębiorstwa tj. spadkobierców i zapisobierców, którzy nabyli składniki przedsiębiorstwa w ramach dziedziczenia, a także małżonka zmarłego przedsiębiorcy, jeśli przedsiębiorstwo stanowiło przedmiot wspólności majątkowej.
3. zarządcę sukcesyjnego tj. osobę fizyczną, która prowadzi przedsiębiorstwo po śmierci przedsiębiorcy oraz dokonuje czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa;
4. tymczasowego przedstawiciela tj. osobę fizyczną, która wykonuje prawa z udziału małżonka w przedsiębiorstwie.

Ustawa reguluje zatem możliwość prowadzenia przedsiębiorstwa przez zarządcę sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy do czasu uregulowania stanu prawnego przedsiębiorstwa przez właścicieli przedsiębiorstwa.

ZARZĄDCA SUKCESYJNY

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego może nastąpić na dwa sposoby:

1. za życia przedsiębiorcy, przez niego samego, poprzez wskazanie określonej osoby lub zastrzeżenie, że z chwilą śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym;
2. po śmierci przedsiębiorcy, przez spadkobierców, którzy przyjęli spadek lub małżonka, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Dla ustanowienia zarządu sukcesyjnego konieczne jest zawsze:

• powołanie zarządcy,
• wyrażenie przez niego zgody na pełnienie tej funkcji,
• dokonanie wpisu zarządcy do CEIDG.

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego za życia wymaga jedynie formy pisemnej. W przypadku powołania zarządcy po śmierci przedsiębiorcy niezbędne już jest dochowanie formy aktu notarialnego.

Z kolei kilku spadkobierców rodzi konieczność ustanowienia zarządcy w oparciu o zgodną decyzję osób dziedziczących, których łączny udział w spadku jest większy niż 85/100. Forma ta wymaga aktu notarialnego, a obowiązkiem notariusza jest zgłoszenie tej czynności niezwłocznie do CEIDG. Warto zaznaczyć, że uprawnienie do powołania zarządcy sukcesyjnego wygasa z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, a zarząd sukcesyjny może być powołany na dwa lata i jedynie sąd w uzasadnionych przypadkach może wydłużyć jego kadencję do lat pięciu.

ZASADY DZIAŁANIA PRZEDSIĘBIORSTWA W SPADKU

W zarządzie sukcesyjnym, przedsiębiorstwo prowadzone jest pod dotychczasową nazwą z dodatkiem: „w spadku”. Zarządca sukcesyjny ma prawo dokonywania czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. W przypadku czynności przekraczających zwykły zarząd wymagana jest zgoda wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa, a przy jej braku – sądu.

Zarządca sukcesyjny działa co do zasady za wynagrodzeniem. Do kwestii wynagrodzenia zarządcy sukcesyjnego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące zlecenia. Funkcja ta może być więc sprawowana odpłatnie bądź nieodpłatnie. Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku. Na zarządcy sukcesyjnym ciąży obowiązek niezwłocznego sporządzenia i złożenia przed notariuszem wykazu inwentarza przedsiębiorstwa w spadku.

Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego to zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku.

Szczególnie istotną regulacją ustawy jest kwestia odpowiedzialności za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Ponoszą ją bowiem solidarnie właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Z kolei w zakresie zobowiązań podatkowych przyjęto pewnego rodzaju fikcję prawną, że przedsiębiorstwo w spadku jest jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, będącą podatnikiem m.in.: PIT, VAT, podatku akcyzowego oraz płatnikiem opłaty skarbowej.

Ustawa wymienia i zabezpiecza sporo okoliczności związanych z prowadzeniem firmy po śmierci właściciela, jakie są i pozostają w gestii zarządcy sukcesyjnego, a przyczyniają się wprost do kontynuacji dotychczasowego rytmu pracy przedsiębiorstwa. Wśród nich znajdują się wszelkie zezwolenia i koncesje. Ustawa reguluje także kwestie związane z kontynuacją uprawnień wynikających z decyzji administracyjnych – koncesji, zezwoleń, licencji oraz pozwoleń, jak również wpisów do rejestrów działalności regulowanej. Ustawa zakłada ciągłość takich decyzji, ale należy pamiętać, że jest ona jedynie terminowa i zasadą jest ich wygaśnięcie w ciągu 3 (w przypadku ustanowienia zarządcy sukcesyjnego) lub 6 miesięcy (jeżeli nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny). By móc nadal korzystać z decyzji, zarządca sukcesyjny powinien złożyć do organu administracji publicznej, który wydał decyzję związaną z przedsiębiorstwem, wniosek o potwierdzenie możliwości wykonywania tej decyzji. Możliwe jest także jej przeniesienie na inny podmiot (np. spadkobiercę).

PRACOWNICY

Kwestia praw pracowniczych – pracownicy będą kontynuować swoje zatrudnienie, jeśli zarządca sukcesyjny został wpisany do CEIDG przed śmiercią przedsiębiorcy. Brak takiego zapisu oznacza dla pracowników możliwość zatrudnienia przez tylko 30 dni, ale zarządca powołany niedługo po śmierci przedsiębiorcy może zawierać z pracownikami porozumienie o kontynuowaniu stosunku pracy.

FAKTURY

Prowadząc przedsiębiorstwo „w spadku”, zarządca posługuje się własnymi danymi, jak i firmy zmarłego przedsiębiorcy. Dlatego w przypadku faktur VAT lub innych dokumentów podatkowych należy zamieścić dopisek „przedsiębiorstwo w spadku” albo nazwę firmy z dopiskiem „w spadku”. Nie trzeba występować o nowy numer NIP dla przedsiębiorstwa „w spadku”. NIP po śmierci właściciela nie wygasa, lecz przechodzi na przedsiębiorstwo do czasu wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, chyba że takowy nie zostanie powołany. Po śmierci przedsiębiorcy bank nadal prowadzi rachunek bankowy związany z prowadzoną przez przedsiębiorcę działalnością gospodarczą, jeżeli został ustanowiony zarząd sukcesyjny.

SPÓŁKA CYWILNA

Ustawodawca dopuścił płynną możliwość kontynuowania prowadzenia spółki cywilnej po śmierci wspólnika. Niezbędne do tego jest jednak wpisanie do umowy spółki „paragrafu”, który wyraźnie stwierdza, że prawa i obowiązki spadkobierców wykonuje zarządca (sukcesyjny) na zasadach właściwych dla zmarłego wspólnika. W spółkach dwuosobowych, jeśli nie powołano zarządcy przed śmiercią wspólnika, rozwiązanie spółki ulega zawieszeniu. Zgodnie z ustawą w ciągu 2 miesięcy może zostać powołany zarządca, skuteczne wykonanie tej czynności pozwoli spółce kontynuować jej działania.

W przypadku gdy zastrzeżono, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki cywilnej na jego miejsce i został ustanowiony zarząd sukcesyjny, prawa spadkobierców wspólnika w spółce będzie wykonywał zarządca sukcesyjny. Do obowiązków zarządcy sukcesyjnego będzie należało prowadzenie spraw spółki oraz reprezentowanie ją na zewnątrz na zasadach obowiązujących zmarłego wspólnika. W przypadku, gdy nie ustanowiono zarządcy sukcesyjnego, z chwilą śmierci wspólnika jego spadkobiercy wejdą do spółki na jego miejsce wówczas, gdy pozostali wspólnicy wyrażą na to zgodę. 

Zarządca sukcesyjny prowadzi sprawy spółki oraz reprezentuje ją na zasadach obowiązujących zmarłego wspólnika od dnia wyrażenia zgody przez pozostałych wspólników. Zarządca sukcesyjny niezwłocznie po ustanowieniu zawiadamia pozostałych wspólników na piśmie. Każdy z pozostałych wspólników może wrazić sprzeciw w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia o ustanowieniu zarządu sukcesyjnego. 

JAK DŁUGO TRWA ZARZĄD SUKCESYJNY

Zarząd sukcesyjny wygasa wskutek zaistnienia zdarzeń wymienionych w ustawie. W szczególności należy tutaj wskazać na:

• nabycie przedsiębiorstwa w spadku w całości przez jednego spadkobiercę lub zapisobiercę,
• upływ dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców ani zapisobierców nie przyjął spadku (albo odpowiednio zapisu) obejmującego przedsiębiorstwo w spadku,
• dokonanie działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku,
• upływ 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Zdarzenia te stanowią zatem ramy czasowe istnienia przedsiębiorstwa w spadku i możliwości płynnej kontynuacji funkcjonowania przedsiębiorstwa zmarłego.

Podkreślić należy, że jeśli spadkobiercy nie podejmą działań w odpowiednich terminach to zarząd sukcesyjny nie pomoże w utrzymaniu funkcjonowania przedsiębiorstwa i będzie ono podlegało wykreśleniu z CEIDG.

ZALETY I WADY

Niewątpliwą zaletą ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest zapewnienie możliwości kontynuacji działalności przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy i zapewnienie spadkobiercom czasu na dochowanie formalności i zorganizowanie się w taki sposób, aby zapewnić dalszy byt przedsiębiorstwa. 

Należy pamiętać, że zarząd sukcesyjny jest rozwiązaniem przejściowym, tymczasowym i nie rozwiązuje wszystkich problemów, które mogą wystąpić po śmierci przedsiębiorcy. Główne problemy to:

• niedługi czas, w którym ustawa zobowiązuje spadkobierców do podjęcia decyzji o przyjęciu spadku – co w przypadku zadłużonego przedsiębiorstwa stanowi nie lada wyzwanie. Czas ten może nie być wystarczający, aby w pełni poznać stan przedsiębiorstwa.
• zarząd sukcesyjny nie zapewnia dostatecznie dużo czasu na przeniesienie decyzji, a uzyskanie potwierdzenia może okazać się problematyczne.
• zarząd sukcesyjny nie jest rozwiązaniem mającym zapewnić trwałe prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku w niezmienionej formie, ma jedynie zapewnić „płynne przejście” przedsiębiorstwa na spadkobierców.

POSUMOWANIE

Przedsiębiorca, który prowadzi działalność gospodarczą w oparciu o wpis do Centralnej Informacji Działalności Gospodarczej powinien rozważyć powołanie zarządcy sukcesyjnego. Powołanie zarządcy jest istotne zwłaszcza w sytuacjach, w których prowadzona działalność ma większe rozmiary i jakakolwiek przerwa w jej prowadzeniu może spowodować nieodwracalne negatywne skutki dla przedsiębiorstwa.

Należy pamiętać, że prawo daje również inne możliwości zabezpieczenia się przed ewentualnymi negatywnymi skutkami śmierci przedsiębiorcy, jak np. przekształcenie jednoosobowej działalności w spółkę kapitałową (sp. z o.o. lub S.A.), czy też aport przedsiębiorstwa do spółki osobowej (np. komandytowej) lub spółki kapitałowej.